1886 yılında İstanbul’da doğan Zühtü Başar, 1910’da ise Sanâyi-i Nefise Mektebi’nin mimarlık bölümüne girmiştir. İlk görevini İstanbul Eski Eserleri Muhafaza Cemiyeti’nde mimar kadrosu ile yapmış ve daha sonra encümenin devlet kurumu statüsü alması üzerine, 1 Mayıs 1925’te müzeler mimarı olarak çalışmaya başlamıştır. İlk restorasyon deneyimini yine aynı yıl Topkapı Sarayı’nda yaşayan mimar, 1927 yılında İstanbul Belediyesi Fen Heyeti’ne uzman mimar olarak atanmıştır. Başar’ın bu görevi sırasında inşa ettiği Üsküdar- Doğancılar’daki Kaymakamlık Binası I. Ulusal Mimarlık Dönemi’nin Üsküdar ilçesi dâhilindeki en seçkin örneklerinden biri olarak görülmektedir.¹
Mimar Zühtü Başar’ın Milli Mimari Rönesansı’nın (I. Ulusal Mimarlık Akımı) etkisinde eser verdiği bilinmektedir.²
Doğancılarda Çakırcı Hasan Paşa Cami’nin (şimdiki Doğancılar Camii) karşısındaki Üsküdar Eski Kaymakamlık Binası, 1927 yılında mimar Zühtü Başar tarafından Cumhuriyet Halk Fırkası binası olarak yapılmıştır. Bina 1. Ulusal Mimarlık Dönemi özellikleri taşımaktadır.³
Zaman zaman Anadolu'daki görevleri sırasında Selçuklu, Beylikler ve Osmanlı mimarlığı konusunda araştırma yapma olanağı bulmuş, böylece zengin bir mimarlık arşivi edinmiş, bu malzemenin bir bölümünü Peşte'de yapılan Mimarlar Kongresi'nde sergilemiştir. Berlin'de de bir süre araştırma yapan Zühtü Başar, yurda dönüşünde bugün ünlü müzelerimizden biri olan Ankara'daki Anadolu Medeniyetleri Müzesi'nin içinde yer aldığı, XV. yüzyılın sonlarından kalma, Fatih Sultan Mehmed'in vezirlerinden Mahmut Paşa'nın Bedesteni'nin onarımına girişmiştir.⁴
Mimar Zühtü Başar söz konusu Anadolu'daki görevleri sırasında Türk Mimarisi konusundaki araştırmaları esnasında eserlerin karakalem ve sulu boya olarak eksizlerini de yaptığı bilinmektedir.
Bu kapsamda 1934 yılında Mimar Zühtü, “Bayazıt Kalesi- İshak Paşa Sarayı” adlı makalesinde, fotoğraflar ve çizdiği krokilerle yapıyı mimari yönden tanıtmıştır. Harap durumda olan sarayın kitabelerini okuyarak, sarayın yapım tarihini H. 1199 (M. 1784) yılı olarak belirlemiş, ayrıca İshak Paşa Sarayı’nın plan ve fonksiyonları açısından İstanbul’daki Topkapı Sarayı’yla karşılaştırılmasını da yapmıştır. Zühtü, yaptığı araştırmalar sonucunda dikkatleri yapı üzerine toplamayı başarmış, yabancı ve Türk mimar, arkeolog ve sanat tarihçileri bu konu üzerinde yazılar yazmalarında etkili olmuştur.⁵
Ayrıca daha sonraki dönemlerde Mimar Zühtü Bey’in saray ile ilgili bir suluboya eskiz çalışmasından yola çıkılarak sarayın orijinal mimarisi ile ilgili bir değerlendirme yapılmıştır.⁶
¹ E. Karakaya, Türk Mimarlığı’nda Sanayi-i Nefise Mektebi /Güzel Sanatlar Akademisi’nin Yeri ve Restorasyon Alanına Katkıları (1883-1960), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi SBE, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006, s. 115-117.
² K. Arpacı, Üsküdar Cumhuriyet Halk Fırkası Binası, X. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, İstanbul, 19 Ekim 2018 - 21 Haziran 2019, cilt.1, ss.275-289.
³ N. Meriç, “Mimar Zühtü Başar”, Türk Mimarisinde İz Bırakanlar “Türk Mimarisinde Abide Şahsiyetler, Ankara 2015, s. 53-57.
⁴ M. Sözen, K. B. Yılmazyiğit, “Mimar Zühtü Başar ve Üsküdar Kaymakamlığı”, İstanbul Üniversitesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 12, İstanbul 1981-82, (723-734), s.722.
⁵ S. Bulat, Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı Mimari Elemanları ve Süslemeleri, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi, 2019, s.40.
⁶ Y. Çetin, Eski Gravür ve Çizimlere Göre Doğubayazıt İshak Paşa Sarayı’nın Mimari Yapısı Hakkında Bir Değerlendirme, Sanat Dergisi, Sayı 22, (177-196), s. 178,187.
